Unošenje stranih vrsta flore i faune jedan je od vrlo važnih negativnih procesa koji dovode do smanjenja raznovrnosti biljnog sveta. Ove promene imaju i globalne razmere, te se ovom problemu posvećuje posebna pažnja u svetu. Naime, promene izazvane unošenjem stranih elemenata, u izvornoj ostrvskoj fauni i flori tropskih regiona toliko su velike da je opstanak autohtonih endemičnih vrsta pod pritiskom novopridošlih i kompetitivno jačih vrsta doveden u ozbiljno pitanje. Uzroci trajnog nestanka nekih vrsta tropske ostrvske faune i flore neposredno se vezuju za introdukovane vrste.
Strane biljne vrste mogu imati brojne negativne posledice na strukturu, funkciju i dinamiku ekosistema u kojima se javljaju kao invazivne. Ove vrste mogu uticati na promene ključnih procesa u ekosistemu, poput razlaganja i kruženja hranljivih materija, čime se suštinski menja način funkcionisanja određenih ekosistema. Narušavanje i remećenje ravnoteže u staništu doprinosi invaziji stranih vrsta i taj uticaj je izraženiji van izvornog areala. Invazivne biljne vrste imaju sposobnost transformacije osobina zemljišta u cilju podsticanja svog rasta i razvoja jer se u njima sintetišu i oslobađaju alelohemikalije koje utiču na hemijske karakteristike zemljišta. Ove vrste utiču na kruženje mikro i makroelemenata, njihovu dostupnost, usvajanje, kao i na pedobionte – bakterije i gljive u zemljištu. U većini slučajeva, invazivne biljke imaju negativan uticaj na autohtone vrste, što postepeno dovodi do smanjenja njihove brojnosti i raznovrsnosti. Uticaj invazivnih vrsta može se ogledati i kroz smanjenje genetičke varijabilnosti autohtonih biljnih vrsta usled hibridizacije i intenzivnijeg širenja patogena i parazita.
Slika 1. Bagrem i kiselo drvo – invazivne drvenaste vrste u Deliblatskoj peščari
Fenomen bioloških invazija i sa ekonomskog stanovišta predstavlja ozbiljan problem. To je pre svega izraženo u poljoprivredi, zaštiti životne sredine i upravljanju prirodnim resursima i dobrima. S obzirom da su za aktivnosti kontrole bioloških invazija i regulisanje njihovih negativnih posledica neophodna značajna finansijska sredstva, problem invazivnih biljnih vrsta uključuje ne samo biološka, već i značajna socijalna i etička pitanja.
Kada je reč o Srbiji, unošenje egzotičnih vrsta je relativno rašireno u šumarstvu i lovstvu. U oba slučaja unose se vrste koje se do sada nisu pokazale kao kompetitivno jače u odnosu na autohtone vrste, koliko zbog toga što se drže pod kontrolom, npr. u određenim lovištima, bilo zbog toga što izbor staništa za introdukciju nije adekvatan. Poseban problem predstavljaju nenamerno unešene vrste flore i faune. Ove vrste su po pravilu vezane za poluautonomne i neautonomne ekosisteme kakve su površine pod kulturama ili gradovi i mogu se javiti u većem broju samo u ovakvim ekosistemima, dok u konkurenciji sa kompetitorima iz prirodnih ekosistema oni gube bitku. Međutim, s obzirom da se prirodni ekosistemi sve više uništavaju i menjaju kroz slabljenje veza između vrsta unutar zajednica, introdukovane vrste ulaze i u takve izmenjene prirodne ekosisteme dovodeći do još većih neželjenih promena. Negativni uticaj introdukovanih vrsta kod nas je naročito ispoljen u vodenim ekosistemima.
Slika 2. Monodominantne sastojine kiselog drveta u Deliblatskoj peščari – jesenji aspekt
Flora Srbije prema novijim podacima obuhvata 3.662 taksona u rangu vrsta i podvrsta, što teritoriju Srbije svrstava u grupu zemalja Evrope sa najvećim florističkim diverzitetom i gustinom flore na jedinicu površine. Gustina vrsta flore Srbije je po površini teritorije je među najvećim u Evropi, što znači da se na maloj površini njene teritorije nalazi veliki broj različitih vrsta.
Preliminarnu listu invazivnih biljnih vrsta Srbije uradio je Zavod za zaštitu prirode. U ove svrhe, korišćena je postojeća botanička baza i geografski informacioni sistem Zavoda. Botanička baza obuhvata proverenu „check“ listu celokupne flore Srbije. Ova lista poseduje podatke unete iz florističkih i vegetacijskih radova, klasičnih flora, naučno-istraživačkih projekata i studija itd. Na osnovu dosadašnjih istraživanja, može se pouzdano reći da se o invazivnim biljnim vrstama Srbije veoma malo zna.
Invazivne vrste se pretežno navode u spiskovima flora određenih područja, ređe kao nove za floru Srbije ili nekog područja, a najređe sa konkretnim osvrtom na problematiku njihove invazivnosti. Deo invazivnih vrsta, koji najagresivnije osvajajaju prirodna i poluprirodna staništa, i to najčešće bez uticaja čoveka, označene su kao „jako invazivne vrste“. Ove vrste se razmnožavaju i rasejavaju spontano i opstaju u stabilnim populacijama. Drugi deo vrsta je označen kao „sporadično invazivne“ vrste. Ove vrste su manje zastupljene u prirodnim i poluprirodnim staništima od „jako invazivnih“ biljnih vrsta. To su vrste koje naseljavaju antropogena staništa, supspontano se šire i ograničene su na manja područja ili regione. Treća grupa vrsta jesu „potencijalno invazivne“ vrste; to su uglavnom predstavnici ruderalne flore – jako su vezane za staništa sa izraženim uticajem čoveka. U nekim susednim zemljama, pojedine od ovih vrsta se tretiraju kao invazivne, pa je u našoj zemlji potrebno njihovo praćenje, iako na osnovu podataka još nije utvrđeno da li se šire u prirodnim i poluprirodnim staništima.
Slika 3. Šuma u kojoj dominira bagrem kao invazivna drvenasta vrsta – Miloševo (Jagodina)
Takođe, pored ovih vrsta tu su i alohtone vrste koje se pretežno gaje i koje se sporadično mogu sresti i na nekim prirodnim ili poluprirodnim staništima Srbije. One nisu uvršćene u inventar invazivnih vrsta, iako se za mnoge od njih još nije precizno utvrdilo da li su uspostavile stabilne populacije i da li se one šire, ali njihov invazivni potencijal nije utvrđen u susednim zemljama. U nastavku teksta biće reči o tri najinvazivnije drvenaste biljke u Srbiji: kiselom drvetu (Ailanthus altissima (Mill.) Swingle), bagremu (Robinia pseudoacacia L.) i bagremcu (Amorpha fruticosa L.) i njihovom uticaju na ekosisteme i životnu sredinu.
Kiselo drvo – Ailanthus altissima (Mill.) Swingle
Obimno plodonošenje, brzo klijanje, adaptivnost na neplodna zemljišta i brza stopa rasta čine kiselo drvo invazivnom vrstom u mnogim zemljama u koje je introdukovana. Ova vrsta se nalazi na EPPO (European i Mediterenean Plant Protection Organization – Evropsko-mediteranska organizacija za zaštitu bilja) listi invazivnih vrsta biljaka, i predstavlja jednu od 100 najinvazivnijih vrsta biljaka Evrope. U Srbiji je A. altissima svrstana u grupu jako invazivnih biljnih vrsta i obuhvaćena je Listom invazivnih vrsta na području Vojvodine. Takođe, kiselo drvo predstavlja invazivnu vrstu u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, a u Sloveniji predstavlja najinvazivniju drvenastu vrstu.
Biljne zajednice koje su kolonizovane od strane ove vrste se konstantno osiromašuju biljnim vrstama u odnosu na stanje pre ulaska kiselog drveta u biljnu zajednicu. U krajrečnim staništima prisustvo kiselog drveta je vezano za manju raznovrsnost biljnih vrsta. A. altissima je primer vrste koja je postala invazivna izvan svoje prirodne klimatske zone jer je nativna za suptropske i tople umerene klimate, ali je invazivna u različitim klimatima, od hladne umerene do tropske klime. Zbog stvaranja relativno toksičnih uslova u zemljištu, A. altissima može da uspori ili inhibira sukcesije (smene) biljnih zajednica, a nakon dužeg vremena doprinosi osiromašenju raznovrsnosti zeljastih vrsta koje rastu u prizemnom spratu biljnih zajednica.
Vegetacija u područjima koja su pod uticajem vrste A. altissima se kontinuirano degradira u poređenju sa stanjem pre ulaska ove vrste u zajednicu. U početku, alelopatske supstance se oslobađaju iz korenova, dok se kasnije autohtone vrste potiskuju stvaranjem senke. Velika masa opalog lišća i stelje koja se razlaže doprinosi akumulaciji azota u zemljištu. Šume u kojima se nalazi kiselo drvo imaju značajno manji floristički diverzitet, što je izračunato na osnovu bogatstva biljnim vrstama, brojnosti i retkosti određenih vrsta, kada se uporedi sa susednim zonama bez ove vrste. Pored fitotoksičnih supstanci, kiselo drvo luči i insekticidna jedinjenja, baktericidna jedinjenja i fungicide. Takođe, stopa rasta ove vrste je dosta veća nego stopa rasta bilo kog autohtonog drveta sa kojim je ova vrsta upoređivana u dosadašnjim istraživanjima.
Slika 4. Kiselo drvo i bagrem su invazivne vrste uz puteve i pruge – Dragobraća (Kragujevac)
Bagremac – Amorpha fruticosa L.
Bagremac predstavlja invazivnu vrstu u Evropi, u Srbiji je okarakterisana kao jako invazivna vrsta, a ima je i na Listi invazivnih vrsta Vojvodine. Izveštaji Evropske agencije za životnu sredinu (2007) ukazuju na to da se A. fruticosa nesmetano proširila u mnogim evropskim zemljama i da predstavlja opasnost po autohtone biljne vrste i staništa. Na zamočvarenim staništima, bagremac usporava ili potpuno stopira razvoj postojeće vegetacije. Mlade šumske kulture su veoma osetljive na invaziju bagremca jer ova vrsta značajno brže i obimnije raste od većine šumskih kultura i može dovesti do njihovog odumiranja.
Na plavnim staništima bagremac predstavlja agresivnu vrstu sa jakim kompetitorskim sposobnostima u odnosu na autohtone vrste. U odsustvu ispaše ili košenja, ova vrsta veoma brzo osvaja livadske biljne zajednice, a svojom sposobnošću brzog rasta transformiše stanište u relativno homogene šikare već nakon 5-6 godina. Ispod zatvorenog sklopa krošnji bagremca, većina livadskih vrsta ne može da opstane, te ostaju biljne zajednice relativno siromašne vrstama.
Vrsta A. fruticosa je takođe pokazala značajne direktne i indirektne alelopatske efekte na različitim staništima. Ova vrsta ima visoku toleranciju na stresne uslove koji vladaju na različitim tipovima staništa, što doprinosi njenom invazivnom karakteru izvan izvornog areala. Veoma je uspešna invazivna biljna vrsta u napuštenim poljoprivrednim poljima i vlažnim staništima, ali takođe formira sastojine na deponijama pepela termoelektrana zahvaljujući svojim ekofiziološkim karakteristikama i visokoj stopi fotosinteze.
Na staništima na kojima je invazivna, ova vrsta utiče na mikroklimu, strukturu vegetacije, brojnost i sastav zemljišnih beskičmenjaka. Bagremac može da inhibira proces prirodnog obnavljanja šuma. Tamo gde je velika brojnost ove vrste, ona može da nadraste autohtone vrste drveća, pa stvara ozbiljne probleme u obnavljanju plavnih šuma. A. fruticosa može postepeno da potisne autohtone vrste u priobalnim biljnim zajednicama oko potoka i reka, kao i stajaćih voda. Bagremac prvenstveno teži da okupira progale nastale unutar krajrečnih šuma, kao i različitim mikrostaništima u ovim zajednicama, pri čemu na ovim mestima ova vrsta stvara guste populacije, gde većina drugog drveća i žbunja kao i neke zeljaste biljke potpuno izostaju. U ovim ekosistemima, bagremac kolonizuje i šumska i livadska staništa i predstavlja pretnju za osetljiva staništa koja su od značaja za zaštitu prirode.
Slika 5. Pajavac (Acer negundo L.) – česta invazivna drvenasta vrsta u urbanim delovima grada – Palilule (Kragujevac)
Bagrem – Robinia pseudoacacia L.
Bagrem se ubraja u najrasprostranjenije invazivne vrste i pokriva polovinu ukupne površine šuma u Evropi. U Srbiji je vrsta R. pseudoacacia kategorizovana kao jako invazivna biljna vrsta, a prisutna je i na Listi invazivnih vrsta Vojvodine. Iako spada u jednu od 100 najinvazivnijih vrsta u Evropi, samo nekoliko država ima zakone i inicijative u svrhu borbe sa njom. Invazija bagrema je dokumentovana na različitim staništima poput napuštenih šljunkara i deponija, građevinskih zemljišta, sekundarnih šuma, planski posečenih šuma, dolinskih livada i pašnjaka, pored puteva i na požarištima. Kada se unese na određeno područje, velikom brzinom stvara gust sklop sa malo prizemne flore.
Sastojine bagrema mogu da menjaju kiselost zemljišta, povećavaju ukupan sadržaj azota i organskog ugljenika, a da smanjuju ukupnu količinu fosfora u zemljištu i stelji. Prilagodljivost bagrema i njegov kapacitet za transformisanje ekosistemskih procesa je uzrok štetnih efekata po raznovrsnost živog sveta. Takođe, uticajem na promene hemijskih karakteristika zemljišta, bagrem doprinosi povećanoj osetljivosti ekosistema na invaziju drugih stranih biljnih vrsta. U sastojinama bagrema u kojima se nije gazdovalo duži vremenski period uočena je slabija kompetitivna sposobnost u kasnijim stadijumima smene biljnih zajednica (sukcesija).
Sekundarni metaboliti ove biljke inhibiraju rast i razvoj drugih biljaka, te je sastav biljnih vrsta u zajednicama u kojima dominira bagrem pod jakim uticajem ove vrste. Breze koje rastu unutar sastojina R. pseudoacacia imaju manje listove, a krajevi izdanaka počinju da se suše i drvo umire. Sličan, ali manje očigledan fenomen je uočen i kod bukve. U Rusiji je uočeno da prisustvo bagrema odlaže rast brestova, kao i da supstance koje se ispiraju sa korenova umanjuju fotosintezu kod hrasta lužnjaka. U nekim delovima Hrvatske je pošumljavanje ovom vrstom dovelo do usporavanja spontanog obnavljanja hrastovih šuma.
Pored negativnih, postoje i pozitivni uticaji bagrema na različita staništa. Sastojine bagrema mogu da predstavljaju stanište nekim retkim i ugroženim vrstama biljaka i imaju važnu ulogu kao migracioni koridor za šumske životinje. Guste sastojine žbunastih vrsta koje rastu ispod krošnji ove vrste predstavljaju mesta za gnežđenje i ishranu mnogih vrsta ptica. Ukupan broj vrsta ptica može u nekim slučajevima biti veći nego u sastojinama autohtonih hrastova. Poljoprivrednici tretiraju bagrem kao korov i invazivnu vrstu jedino kada se raširi na poljoprivredna dobra, ali cene i sade je na neplodnim i suvim zemljištima (peščane dine, južne padine sa plitkim zemljištem), gde se ova vrsta pokazala kao uspešnija od mnogih autohtonih biljnih vrsta. Bagrem ima i pozitivan uticaj na kruženje ugljenika i azota u ekosistemu, pozitivno utiče na zajednice zemljišnih mikroorganizama i sprečava eroziju na terenima sa velikim nagibom.
Slika 6. Bagremac – česta invazivna korovska vrsta u zasadima kanadske topole – Farkaždin (Kovačica)
Slika 7. Bagrem i kiselo drvo mogu da opstanu i da se šire u veoma teškim uslovima staništa – jalovište azbesta u Stragarima (Kragujevac)
Izvor: Filip Grbović (2021): „Alelopatski potencijal izabranih invazivnih vrsta biljaka iz različitih ekosistema Srbije“, doktorska disertacija, Univerzitet u Kragujevcu, Prirodno-matematički fakultet
Autor/foto: dr Filip Grbović
Obradio: Dejan Milošević
UPOZNAJ PRIRODU DA BI JE VIŠE VOLEO
STRANICA KOJA SE ČUJE - ZORAN MODLI
PRVI PRVI NA SKALI FB STRANA, TVITER, INSTAGRAM
PODRŽI PPNS!
MIHAJLO PUPIN
ARČIBALD RAJS
Komentara: 0